Vandaag is het 4 mei. Morgen zouden we bevrijdingsdag moeten vieren.
Wat één van de meer grootse vieringen van beiden dagen had moeten worden, pakt door een nieuwe, onzichtbare bezetter, het corona-virus, anders uit dan veel mensen het zich hadden voorgesteld.
Misschien zijn er vanavond als vanouds de luidende klokken op de Waalsdorpervlakte. Maar de koning zal op de Dam slechts omringd zijn door zijn vrouw en enkele andere notabelen. En morgen volgt een bevrijdingsfeest dat voornamelijk uit virtuele feestelijkheden zal bestaan. Zoals verordonneerd door hen die ons besturen, onder druk van de eerder genoemde onzichtbare bezetter.
In het licht van de geschiedenis een merkwaardige samenloop van omstandigheden.
De afgelopen dagen, mijmerend over gevoelens van vrijheid en onvrijheid, moest ik ineens denken aan H.M. van Randwijk.
Zijn naam is in recente tijden nauwelijks meer genoemd in de media, ondanks het gegeven dat er, in de Volkskrant bijvoorbeeld, de laatste weken flink werd uitgepakt over de oorlog en het eind ervan.. Niet zo heel erg vreemd, want Van Randwijk is al sinds 1966 niet meer onder de levenden. Hij werd maar 56.
Dat ik nog weet wie hij was, komt voornamelijk door een boek, dat alle middelbare scholieren rond mei 1970 cadeau kregen. Het heet In de schaduw van gisteren, met als ondertitel kroniek van het verzet in de jaren 1940 - 1945.
In begin mei 1970 moest ik nog 16 worden. Ik zat in de schakelklas op de Christelijke M.T.S. te Dordrecht. Ik was een kind van ouders die de oorlog op een nogal indringende manier hadden meegemaakt (lees daarvoor: Na de oorlog). Er werd bij mij thuis weinig over de oorlog gepraat, maar daarom intrigeerde de geschiedenis daarvan mij des te meer.
In de schaduw van gisteren ging echter niet die over de oorlog die mij als puber boeide. Dat was was vooral de oorlog van van tanks en vliegtuigen, van de landing in Normandië en de slag om Arnhem. Zoals dat heden ten dage nog steeds het geval is bij pubers, die zich nu verliezen in computergames als Call of duty en Medal of honor.
Het boek van van Randwijk was om te beginnen niet wat de ondertitel beweerde. Het kende wel een zekere chronologische indeling, maar was niet bepaald een samenhangend verhaal over de geschiedenis van het verzet. Het was in feite een verzameling krantenartikelen die sinds 1960 over een periode van vijf jaar waren verschenen in het Algemeen Handelsblad, een liberaal georiënteerde krant, die later opging in de NRC.
De voornaamste reden dat ik het boek in 1970, na vluchtig doorbladeren, al snel terzijde legde, was echter het gegeven dat het niet bol stond van bloedstollende heldendaden, maar vooral in filosofische en psychologische zin handelde over de oorlog en bepaalde gebeurtenissen uit die periode. Dergelijke beschouwingen groeven op dat moment nog te diep voor mijn 15-jarige brein.
Pas veel later, toen ik naast de heldendaden ook het menselijke drama en het menselijke gebrek begon te zien waarmee de oorlog gepaard ging, kon ik de stukjes van Van Randwijk waarderen.
Niet als een volledig en waterdicht feitenrelaas van wat zich in de oorlog in Nederland had afgespeeld, maar als een soort persoonlijk dagboek, waarin hij zijn eigen ervaringen en de gebeurtenissen in Nederland en de wereld in het algemeen gedurende 1940 - 1945 aan elkaar koppelde.
Al in de verantwoording van het boek, door de uitgevers, wordt een uitspraak van de schrijver aangehaald, die stelt dat "de ware geschiedenis van Nederland in de jaren 1940 - 1945 nog niet was geschreven en wellicht nooit zou worden geschreven". Het magnum opus van Lou de Jong moest ten tijde van Van Randwijk's artikelenreeks nog verschijnen. Ondertussen is men het er ook wel over eens dat zelfs die boekenreeks niet eindpunt is van de geschiedschrijving van Nederland in de tweede wereldoorlog . In die zin heeft Van Randwijk gelijk gekregen. Hij zelf doet in zijn artikelenreeks dan ook geen enkele poging tot een definitief verhaal.
Van Randwijk had niet alleen een schat aan persoonlijke ervaring met betrekking tot de oorlog en het verzet in Nederland, hij was bovendien iemand die kon schrijven. Zijn naam is onverbrekelijk verbonden aan Vrij Nederland. Hij behoorde in 1940 tot de oprichters van het destijds illegale blad en werd al snel hoofdredacteur.
Al voor de oorlog had Henk van Randwijk in woord en geschrift blijk gegeven van een sterk gevoel voor sociale rechtvaardigheid. Hoewel hij voortkwam uit het protestants-christelijke milieu rondom de mannenbroeders van de Anti-Revolutionaire Partij, was hij al in de jaren '30 een fel kritikaster van het beleid zoals door minister-president Colijn gedurende de crisisjaren werd gevoerd. In het licht van het opkomende fascisme in Duitsland veroordeelde hij het gebrek aan echte solidariteit in christelijke kring met de werklozen en andere behoeftigen.
Als onderwijzer in achtereenvolgens Werkendam en Amsterdam (de Jordaan) maakte hij de armoede in die tijd van nabij mee. Hij was ook één van de weinigen voor wie toen al vaststond dat het onweer uit het oosten ook Nederland zou bereiken.
Nadat Van Randwijk tijdens mijn eerder gememoreerde gemijmer mijn gedachten was binnengedrongen, vroeg ik me af of er ooit een biografie van hem was geschreven. Die bleek inderdaad te bestaan. In 1988 verschenen onder de even eenvoudige als duidelijke titel H.M. van Randwijk, een biografie en niet toevallig geschreven door een toenmalige redacteur van Vrij Nederland: Gerard Mulder.
Het werd nog beter toen bleek dat VN op zijn website een link heeft waarmee het boek als ebook kan worden gedownload. Buitengewoon attent van VN, want in papieren vorm is het slechts antiquarisch verkrijgbaar en in openbare bibliotheken is het, vreemd genoeg, nauwelijks te vinden. Het blijkt een uitstekend leesbaar boek dat een prachtig tijdsbeeld biedt.
In de afgelopen tientallen jaren heb ik In de schaduw van gisteren met enige regelmaat weer opgepakt. Naast de persoonlijke geschiedschrijving, waardoor het van een zekere historische waarde is, biedt het boek, zeker voor iemand die op de hoogte is van de grotere context, inspirerend leesvoer en inzichten die het klassieke goed/fout-denken ontstijgen.
Eigenlijk is het vreemd dat ook dit boek op dit moment nog slechts antiquarisch te verkrijgen is. Door zijn non-conformistische inhoud is het nog steeds actueel. De keuzes en de risico's die ieders persoonlijke opstelling onder een dictatuur richting geven, zijn van alle tijden.
Misschien juist door de massale verspreiding van het boek in 1970 kan de liefhebber echter voor een klein bedragje een tweedehands exemplaar op de kop tikken en ook online is het boek te lezen.
Van Randwijk werd nooit moe van het wijzen op de eigen verantwoordelijkheid. Hij sluit het laatste artikel van In de schaduw van gisteren af met deze regels:
"En
tot slot: er is een Russisch rijmpje, dat ik bij u onvergetelijk zou
willen maken en dat, als dat gelukt, de gehele zin van deze
artikelenserie uitmaakt. Dit:
| |
De eerste wereldoorlog was niemands schuld
De tweede wereldoorlog was iemands schuld
|
